Maandag en dinsdag zijn in Zaandam zesendertig Struikelstenen onthuld, en donderdag kwamen daar dertien stenen bij, waarvan zeven in Koog aan de Zaan.
In de stenen staan de namen gebeiteld van Zaanse Joden die de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog niet overleefd hebben. Ze zijn geplaatst in de stoep voor het huis waarin zij als laatste in vrijheid hebben geleefd.
Het idee is dat je bij het zien van de stenen, even ‘struikelt’. Niet echt, natuurlijk, maar in je hoofd en in je hart. Dat je struikelt over de geschiedenis van de mensen achter de namen op het steentje. In totaal komen er stenen voor 171 mensen op 62 adressen.
Hier is een overzicht van de stenen die zijn onthuld:
De familie Drilsma
Gedempte Gracht 95 (ter hoogte van de Rozengrachtsteeg, WE)
Abraham Drilsma, hij werd 43 jaar
Rachel Drilsma – Groenstad, ze werd 42 jaar
Roosje Drilsma, ze werd 15 jaar
Leonard Adam Drilsma (Leootje), hij werd 5 jaar
Met Monumenten Spreken maakten we een minidocumentaire over hun geschiedenis:
Speijer en Koster
Gedempte Gracht 83
Jacob Speijer, hij werd 48 jaar
Lid van het bestuur van de synagoge. Voor zijn werk reed hij door Noord-Holland op zijn motorfiets.
Jetje Koster, ze werd 44 jaar.
Ze was de huishoudster van weduwnaar Jacob Speijer. Samen werden ze gedwongen Zaandam achter zich te laten. Jetje stierf zeven weken eerder dan Jacob.
De Familie Vet
Gedempte Gracht 16
Arnoldus Vet, hij werd 60 jaar
Zilversmid aan de Gedempte Gracht. Het koningshuis bezit zilver van Vet.
Betty Vet – Weinberg, ze werd 56 jaar
Julie Rika Vet, ze werd 19 jaar
“We zullen maar hopen dat we elkaar spoedig weer in vrede zullen ontmoeten.”
Engeltje Vet – Weinberg, ze werd 51 jaar
Ze was de zus van Betty Vet, en de weduwe van Wolf Vet (broer van Arnoldus). Officieel woonde ze niet aan de Gedempte Gracht 16, maar aan achterkant op Vinkenstraat 5. Met de Struikelstenen aan de voorkant is de familie ‘samengevoegd’.
In 1944 vertrok ze “Bij vliegende storm en gutsende regen” naar Auschwitz. In een beestenwagen.
De Jong-Lelie
Hogendijk 66
Elsje de Jong – Lelie, ze werd 77 jaar.
Ondanks haar hoge leeftijd werd ze opgeroepen om te werken. Ze hoefde niet te werken, maar werd na aankomst in Sobibor vermoord.
Het echtpaar Spiegel
Zuiddijk 37
Walter Spiegel, hij werd 51 jaar
Hij was koopman.
Augusta Spiegel – Brandis, ze werd 50 jaar
Zij werd gelijk met haar man Walter vergast.
Jacobs-Kater
Burcht 4
Josephina Jacobs – Kater, ze werd 72 jaar
Zij is de oma van Fientje Drilsma (6). Ze werd met haar kleindochter Fientje op haar onderduikadres gevonden. Tot het eind bleven ze samen.
De familie Levy-Weiss
Burcht 2
Albert Levy, hij werd 39 jaar
Albert probeerde zijn zussen vanuit het levensgevaarlijke Duitsland naar Zaandam te laten komen:
“Ik woon sinds drie jaar met mijn vader en broer in Zaandam en ben vanzelfsprekend bereid eventuele kosten en hun levensonderhoud te betalen.”
Jenny Levy – Weiss, ze werd 42 jaar
Jenny had samen met haar man Het Modehuis op de Burcht in Zaandam. Zij deed de boekhouding. In Westerbork beviel ze van een zoontje.
Stefan Ferdinand Levy, hij werd 1 jaar
Stefan werd samen met zijn moeder vergast in Auschwitz.
Sara Weiss-Metzger, zij werd 81 jaar
Sara was de moeder van Jenny. Acht dagen na haar gedwongen vertrek uit Zaandam stierf ze.
Levy
Beethovenstraat 3
Josef Levy, hij werd 41 jaar
Josef werd op 3 februari 1942 als nummer 1 van een groep van 63 Zaanse Joden ingeschreven in de gemeente Westerbork.
Herzfeld-Rollmann en Frankenstein
Beethovenstraat 4
Adolph Herzfeld, hij werd 63 jaar
Koopman, gevlucht uit Duitsland. Bezocht de synagoge aan de Gedempte Gracht.
Friederika Herzfeld – Rollmann, ze werd 54 jaar
Friederika en haar man Adolph zijn, nog voor de transporten naar Sobibor begonnen, naar Auschwitz gedeporteerd en vergast.
Adolf Frankenstein, hij werd 58 jaar 
Adolf was marktkoopman. Hij bracht lange tijd door in kamp Westerbork totdat hij werd doorgevoerd naar Auschwitz om daar direct vergast te worden.
Jäger
Beethovenstraat 7
Ferdinand Jäger, hij werd 62 jaar
Ferdinand werd al in oktober 1940 overgebracht naar een gevangenis in Duitsland. Hij maakte daardoor de maatregelen tegen joodse ondernemingen niet meer mee.
Marie Jäger – Kalmann, ze werd 57 jaar
Op dezelfde dag als haar man Ferdinand werd Marie vergast.
Hans Jäger, hij werd 34 jaar
Hans startte in 1938 met zijn vader Ferdinand een fabriek in schoudervullingen recht tegenover het politiebureau in de Vinkenstraat. In 1941 werd hij onteigend.
Pilichowski en Abraham
Beethovenstraat 8
Zacharias Pilichowski, hij werd 50 jaar
Zacharias kwam vanuit Maastricht naar Zaandam en zette hier zijn hoedenfabriek Pilima ( Pilichowski Maastricht) voort.
Walter Abraham, hij werd 33 jaar.
Hij was “een goede hoedemaker”
Littwitz en Rosenthal
Beethovenstraat 15
Ludwig Littwitz, hij werd 52 jaar
Voor zijn gedwongen vertrek uit Zaandam naar Westerbork en zijn dood in Auschwitz, kreeg deze ondernemer te maken met registratie, intimidatie, arrestaties en afname van nationaliteit en geld. Er werd opgeroepen tot ‘vrijwillige emigratie’.
Erna Littwitz – Fabian, ze werd 47 jaar
De sterfdatum van Erna staat niet vast. Waarschijnlijk werd ze gelijk met haar man en schoonmoeder vermoord bij aankomst in Auschwitz.
Charlotte Littwitz – Nachschön, ze werd 78 jaar
Ze is de oudste van de groep buitenlandse joden die op 19 januari 1942 Zaandam gedwongen verlaat.
Jakob Erwin Rosenthal, hij werd 49 jaar
Gevlucht uit Berlijn. Daar was hij tandarts, in Zaandam was hij stofknopenmaker.
Familie de Kromme
Zuiddijk 34
Benedictus de Kromme, hij werd 44
Hij werd 2 weken voor zijn verjaardag vermoord, gelijk met zijn vrouw Marianne en zijn zoon Max.
Max de Kromme, hij werd 15 jaar
Hij moest wennen aan het harde geluid van de klompen die de Zaanse kinderen van de Herman Gorterschool droegen.
Marianne de Kromme – Muijs, ze werd 47 jaar
Samen met haar man had ze een manufacturenzaak aan de Zuiddijk in Zaandam. Moeder van Max van 15.
Krieg – Proskauer
Zuiddijk 46a
Helene Krieg – Proskauer, ze werd 67 jaar
Ze ontvluchtte Duitsland na de Kristallnacht, ze werd vergast in Sobibor.
Geisenheimer
Burgemeester van der Stadtstraat 108
Artur Geisenheimer, hij werd 27 jaar
Eigenaar van een bijouterie-zaak met 11 medewerkers in de Westzijde in Zaandam. Samen met zijn broer deed hij mee aan de Februaristaking.
Bekijk ook deze film van Monumenten Spreken over de namen in het gedenkboek dat in de hal van het Stadhuis ligt:
Familie Brilleslijper-Zilverberg
Lagendijk (voormalig 23) Koog aan de Zaan. Naast de ingang van Tate & Lyle
Jozef Brilleslijper, hij werd 46 jaar
Jozef had een parfumerie. Hij werd met zijn vrouw, zijn dochter en drie zoons in Sobibor vergast.
Bartha Brilleslijper – Zilverberg, ze werd 41 jaar
Vrouw van Jozef, moeder van 4 kinderen die op dezelfde dag als zij werden vergast.
Alfred Brilleslijper, hij werd 16 jaar
Alfred verscheen plotseling niet meer op school.
Regina Brilleslijper, ze werd 14 jaar
Schreef in het poëziealbum van haar vriendin: ‘Maar als je dan de rozen ziet, vergeet vooral de doornen niet.
Eduard Brilleslijper, hij werd 12 jaar
Kinderen kregen snoep voordat ze werden vergast in Sobibor.
Rudolf Brilleslijper, hij werd 6 jaar
Na een lange reis in een overvolle veewagon werd hij vergast in Sobibor.
Roosje Zilverberg – de Groot, ze werd 76 jaar
Roosje was de moeder van Bartha en zij woonde bij het gezin in. Zij werd zo’n twee weken eerder vergast, ook in Sobibor.
Bernstein
Gerda Brautigamstraat 8 (was vroeger Anna Paulownastraat 17a)
Käthe Bernstein-Erle, ze werd 71 jaar
Haar man Samuel heeft een graf op de joodse begraafplaats in Zaandam, zij werd vergast in Auschwitz op de dag dat ze daar aankwam.
Familie de Levie-Bernstein
Wilhelmina Druckerstraat 10 (was Emmastraat 28)
Hans Josef Bernstein, hij werd 36 jaar
Zijn baan als fabriekschef werd overgenomen door een NSB’er. Hij bezweek in een werkkamp.
Betty Bernstein – de Levie, ze werd net 36 jaar
De vrouw van Hans Josef. Ze gingen samen op transport. Hij moest onderweg uitstappen om naar een werkkamp te gaan. Zij ging door naar Auschwitz en werd vergast.
Max de Levie, hij werd 62 jaar
Max was de vader van Betty.
Familie Geisenheimer
Westzijde 108a
Eugen Geisenheimer, hij werd 32 jaar
Deed mee met de Februaristaking samen met zijn broer waarmee hij de bijouterie-zaak runde.
Ida Geisenheimer – Stamm, ze werd 55 jaar
Ida vluchtte eind 1938 met haar twee zoons Artur en Eugen vanuit Keulen naar Zaandam. Haar dood – zelfmoord – in Westerbork werd gemeld op haar verjaardag.
Deze korte film gaat over Polak & Schwarz. Een mooi Zaans bedrijf waarvan de eigenaren geen eigenaar mochten zijn omdat ze Joods waren…
Lees meer op het Joods Monument Zaanstreek, of bekijk de films van Monumenten Spreken, en hier vind je de planning voor morgen.
De foto boven is afgelopen dinsdag gemaakt
